Toponimi

Ascolteremo ora la parlata di Mentoulles, frazione del comune di Fenestrelle (TO). L'intervistato è un residente, Mauro Martin, che ha già contribuito in modo importante ad alcune ricerche e pubblicazioni per La Valaddo. In questo estratto ci parlerà appunto di una sua ricerca legata ai toponimi del comune di Fenestrelle.

Molto interessante è scoprire quanti toponimi esistono e la particolarità del loro significato, che Mauro ci spiega in modo approfondito. In seguito una breve analisi delle caratteristiche della parlata, ottenuta con l'aiuto di Luca Poetto, che ha collaborato nella revisione della trascrizione.

Ouz avènn arbatà milë cattrë sens (1400) nons, a póo prê. E l'ée 'd nons da paî, dë lâ viô, dâ prô, dâ champs, da rious, da coumbòes, da sarés, ecco, tra tout c'loû nouns iquì, l'a nh'a quë î siounn ën barón interessans, perquè î së trobbou dapèrtout, l'ée d' nons quë fan vée, póo prê, coumà l'è fait 'l teren, ou quë l'ée sa naturë, per ezemplë, lh'a 'd nons quë marcou la pouzision adont â së trobbë ën post plutot rispet a n' autrë. Per ezémplë ou troubénn "Â Pè lâ Tèra", Â Pè lâ Tèra, â vô dirë, â founs dë la tera. Louz Adrèis, l'adrèit la vô dirë, quë ël post al ée ben plasà vers ël souélh, a méejourn. A countrèrë, l'Enverseulh, a vô dirë qu'al ée espost vers ël Nord, vers ël frèit, vers l'ombrë.

Ouz avènn për esempi la Simmë dâ prô, l'ée la simmë, la Pè dâ prô, l'ée El fons. La lh'a la Pè a la fond dë la fau, la pè dâ paî. La lh'à La Pè à Mentoùa. E la lh'à la Simmë. Pèu la lh'a ën non, quî arcourë ën barón, perqué la nh'a d' tou lou càeri: ël Serë. Ël Serë la vò dirë ën post quë douminë la valaddë. Ou n' sabénn pâ cmà 'l tradurë esattament ën italièn.

Ouz avènn prouvà a dirë Poggio, ouz avènn prouvà a dirë Terrazza Naturale. Ma la parollë Serë, fàe ben coumprennë soc l'ée: l'éez ën post d'adont teu pôi agachà l'aviròn e vée tottë la valaddo. Ël Serë, la lh'a d' Seri nourmaes, ma lh'a d' Saràs, d' Sartòs, d' Sartóns, chis, d' Sarét, d' belli, d' brut, d' pchit e d' grô.

Ecco pèu la lh'a d'autri nons, î marcou la naturë dâ teren. En Sannhë, l'éez ën teren plouràeguë, d'ont l'aegë vèn fòrë. D' Sannha, la nh'a tourna d' totta la calitô: d'Sanhettë, pcheutta, d' Sanhòs, grô. E d' Sannha la nh'a ën barón dapertout, l'è d' nons qu' ou troubà a Mentoùa, l'ou troubà a Chambons, l'ou troubà a Fënëtrèlla, l'ou troubà a Pèu, l'ou troubà dapertout. E pèu lâ Gravièra, lonc dâ Cleizoun, l'ée lou terens plèns d' pèira quë l'àeguë a pourtà. Pèu la lh'à l'Arsièrë, l'argilla.

Pèu la lh'à la Tèra Màegra quèllë iquì paura qu'a l'ònn ën barón d' pèira, d' pèira, chousin. Pèu la nh'à d'autri nons, encò, î marcou coumà el teren al ée fàet. Alourë, la lh'à lë, per esempi la lh'à ën ròcchë particoulièrë, la sariò'n Ròcchë Plattë. L'autrë 'l ée ën Ròcchë Riondë. L'autrë l'ée 'n Ròcchë Pouncheò, per marcâ coumà l'a sionn fàeta. Pèu la lh'à lâ Bàesa, la bàesë al ée adont ël teren vae bô. La lh'à lâ Vàouta, la vô dirë un'avvallamento del terreno. La lh'à d' Cróo, la lh'à d' Brouà, un'erta, ripida.

La lh'à d' Clót. én mountagna ël Clót apènë la chèsë ën poch d' mountò l'ée jà ën Clót. E anche iquì la lh'à d'Clót, d' Cloutòs, d' Cloutinhóns, d' Cloutés, d' totta lâ calitô pousiblë e imaginablë. Pèu la lh'à tornë d' Coumbòe. Coumbòe l'ée dont s'arbàtë l'aegë quë courë avòl. Pâ nechessérë qu'â î sié ën rìou toujourn di'l coumbòe. Di'l lë coumbòes plû grô la lh'à en rioù, ma din lh'autri la lh'à ën cours d'aeguë quë a pòe l' èsë d'ën moument dë la sazon, cant la plàu d' mèi.

E anche iquì lh'à d' Coumbaeòs, Coumbaeóns. Coumbaeón la vô dirë pchit. L'ée pâ n'accrescitivo, l' éz ën diminutivo. Pèu la lh'à d' Còl. D' Coulét, ën còl pchit. D' Coulètta, e avanti. Lâ Cóota l'è lou flanc dëla mountagna, van avòl vers ël coumbòe.

Pèu la lh'à ën barón d' nons, quë marcou la proprietô dâ terens. La lh'à d' Carón, a lh'à ël Martèl, la lh'à ël Counh, voë dirë fàet à trianglë. Pèu la lh'à d' Bòra, d' Barètta, cant lâ siounn talment etrèita la vèn d' Lamma. Pèu la lh'à d' nons quë ònn a quë fâ aboù l'aeguë: ël Pîsòlh, ël Rioû, la Fountònë, l' Abuouraour, ël Bachòs, ël Beòe Pourtaour, l'ée 'l beòe qu'â portë l'aeguë à lâ machina, marchavou ën viegge la rèisa, a Martinèta, à totta quèlla machina iquì.

Pèu la lh'à d' Fountana. Din noutrî post lh'à, ouz avènn arbatà mèi d' sincantë nons d' Fountòna, ma la nh'à bée mèi. Anche perquè, souvent ël non dë la fountònë â ven dit aboù ël non da paî. L'ée la fountònë dâ... perquè il éez iquì. Il ée pâ ën n'autrë post.

La lh'à d' fountòna qu'ònn bellisim nons: Fountònë Rèinë, â vô dirë dë la Regina, Fountònë dâ Vin, la Fountònë dâ Boutalét ,la Fountònë daz Uzeàous, la Fountònë d'la Rouinôsë, una grossa frana, la Fountònë d'lâ Clappa, del tronco spaccato a metà.

E aràn pariè...
Pèu la lh'à ën barón d' nons d' planta. Isì tout prê 'd nouz autri, ouz avènn ël Vernè, l'éez ën: douà, trée meezons ensemp, perquè iquì la lh'à ën barón d' verna, la së dëmandòvë ël Vernè. En pau d' sobre a lh'ée ël Fàu.

La parlata di Mentoulles fa parte del gruppo Alta Val Chisone-Alta Val Susa per quanto riguarda la formazione dei plurali e degli articoli, condivisa con la stragrande maggioranza del dominio occitanofono e francoprovenzalofono d'oltralpe.

Il patois ha caratteri di transizione non solo tra l'alta e la bassa valle ma tra i domini d'oc e d'oil, difatti presenta molte affinità con il francese antico: per esempio il sistema singolare-plurale dei sostantivi maschili (chapèl-chapeàus= francese antico chapèl-chapeaux), la risposta affermativa è (òi,òie=francese antico: oil). Inoltre fenomeni come la caduta della s in corso di parola e la caduta della vocale finale nei femminili (testa=tète)avvicina molto la parlata al francese ed alle parlate francoprovenzali.

Le A toniche tendono a chiudersi fino a produrre delle O aperte: coumbal=coumbòe
E' una parlata molto "instabile" poichè le vocali cambiano a seconda della loro posizione all'interno della frase.
Particolarità della parlata è la caduta (o il passaggio ad E) di L intervocalica (Mentoula, Mentoùa=Mentoulles) o in fine parola (coumbal=coumbòe)

E' una parlata a tratti molto conservativa, per esempio per il mantenimento delle S dei plurali maschili. Inoltre la pronuncia della parola "coumà" (=come), risulta molto stretta, e il suono iniziale "cou" è trascurato, a vantaggio di un più marcato accento in fondo parola.

Rossella Prot